Η άγνωστη φιλία Δραγούμη -Σικελιανού

Εικοσιτέσσερις τόμοι αποτελούν το ανέκδοτο, ως τώρα, ημερολόγιο του Ίωνα Δραγούμη, που, κατά τον ιστορικό Γιάννη Κορδάτο, υπήρξε «εξαιρετικός άνθρωπος, ευγενικός στοχαστής, τίμιος πολιτικός και φανατικός ιδεαλιστής», και που έπεσε θύμα του πολιτικού και κομματικού φανατισμού της εποχής χτυπημένος θανάσιμα από δολοφονικές σφαίρες στην οδό Κηφισιάς, το μεσοκαλόκαιρο του 1920.

Η αναφορά στον αείμνηστο Έλληνα πολιτικό και διανοούμενο γίνεται σήμερα για να προσκομισθούν ενδιαφέρουσες μαρτυρίες από το ημερολόγιο αυτό, που αποκαλύπτουν μια άγνωστη ως τώρα φιλία ανάμεσα στον Ίωνα Δραγούμη και τον Άγγελο Σικελιανό (που η πνευματική Ελλάδα αφιερώνει αυτή τη χρονιά στη μνήμη του με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 30 χρόνων απ’ τον θάνατό του).

Η αποκάλυψη αυτών των μαρτυριών οφείλεται στον ανιψιό του Ίωνα Δραγούμη, γνωστό μουσικολόγο Μάρκο Φ. Δραγούμη, που αναδιφώντας το ημερολόγιο του μεγάλου θείου του έπεσε επάνω σ’ αυτές τις καταγραμμένες μαρτυρίες που στοιχειοθετούν το γεγονός της φιλίας Δραγούμη – Σικελιανού.

«Το όνομα του Σικελιανού», μας λέει ο Μάρκος Δραγούμης, «αναφέρεται αρκετές φορές στο πολύ ενδιαφέρον μα δυστυχώς ακόμα ανέκδοτο ημερολόγιο του θείου μου. Ο Ίων Δραγούμης φαίνεται να πρόσεξε τον κατά έξι χρόνια νεότερό του Άγγελο Σικελιανό στα 1913. Και στα 1916 ήταν τόσο φίλοι, ώστε πήγαιναν μαζί εκδρομές. Γι’ αυτό και μόλις έφτασε στ’ αυτιά του Σικελιανού η είδηση για τη δολοφονία του Δραγούμη, γράφει από την Απάνω Αγόριανη στην Αθήνα στον αδερφό του —και πρόσφατα αποθανόντα πατέρα μου— Φίλιππο: «Φίλιππε, επερίμενα πως ο καιρός θα μου άνοιγε το στόμα για να πω ένα λόγο και σε Σε και στους δικούς σου. Αλλ’ ακόμα μέσα μου θρονιάζει η φοβερή σιωπή. Θα σε παρακαλέσω να δεχτείς ένα φιλί κι άλλο ένα για το χέρι των τριγυρινών σου. Άγγελος Σικελιανός».

Αλλά ας δούμε μια-μια τις σημειώσεις στο ημερολόγιο του Δραγούμη που αφορούν άμεσα ή έμμεσα τον Σικελιανό:

14 Γενάρη 1913: Ο Ταγκόπουλος (σ.σ. Δημήτριος Ταγκόπουλος, γνωστός δημοσιογράφος, λογοτέχνης και εκδότης) είπε του Σικελιανού: «Σε σένα ο άνθρωπος τρώει τον ποιητή, τον αδικεί» κι εκείνος αποκρίθηκε γελώντας δυνατά: «Δεν ξέρω, μα είμαι ολύμπιος».

26 Γενάρη 1913: Ο Σικελιανός έγραψε ένα δυνατό ποίημα: «Θεσσαλία».

21 Φεβρουαρίου 1916, Ναύπλιο: Ο Σικελιανός, σαν τον Π. Γιαννόπουλο (σ.σ. Περικλής Γιαννόπουλος, ελληνολάτρης διανοητής, λογοτέχνης, μεταφραστής και δοκιμιογράφος), είναι επηρεασμένος στην έμπνευσή του από τον φιλελληνισμό των ξένων, που και σε μας έδωκε κάποια αίγλη προγονική και δυνάμωσε μέσα μας τον φιλοκλασικισμό των δασκάλων.

Λοιπόν, μέσα τους είναι φιλελληνισμός και φιλοκλασική δασκαλική παράδοση.

21 Φεβρουαρίου 1916, Δαφνί: […] σταματήσαμε, δειλινό, και μπήκαμε στην εκκλησία. Κι ενώ ο Σικελιανός τής μιλούσε στην εκκλησία (σ.σ. η γυναίκα αυτή δεν ήταν άλλη από τη Μαρίκα Κοτοπούλη) και της εξηγούσε τη σημασία των κεριών που ανάβαμε, αυτή κοίταζε την Παναγία και προσευχόταν με σταθερά μάτια και βυθισμένη στην προσευχή της. Τη φίλησα μέσα στην εκκλησία.

31 Μάρτη 1917, Όσιος Λουκάς: Ο Σικελιανός είναι εδώ και βρίσκει πως έπρεπε να έλθω και γω εδώ στη μοναξιά για να αναθεωρήσω τον εαυτό μου. Και γω το νιώθω πολύ αυτό, αλλά του αποκρίθηκα ότι παντού, και σε μια πολιτεία μέσα, μπορεί κανείς να μπει στη μοναξιά άμα κλείσει τις πόρτες του σπιτιού του ή της κάμαράς του, δεν είναι ανάγκη απόλυτα να πάει στην εξοχή, μάλιστα άμα τύχει και δεν μπορεί για έναν όποιο λόγο. Και όταν μου είπε ο Σικελιανός πως έπρεπε να πάω στη μοναξιά, με πλάκωσε η οπτική αυτή, να δω με την ησυχία μου τι είμαι και πού πηγαίνω και τι ρεύματα πέρασαν από μέσα μου τόσα χρόνια τώρα […]. Είναι εδώ στο μοναστήρι του Όσιου Λουκά κι ένα ελβετικό κορίτσι που γνωρίζω […].

Απρίλης 1917: Ο Σικελιανός βεβαιώνει την ύπαρξή του, την οντότητά του, τα δικαιώματά του στη ζωή. Άλλοι συναισθάνονται περισσότερο τις υποχρεώσεις τους στην κοινωνία. Η επιδίωξη δικαιωμάτων γεννά ατομικισμό. Η εκτέλεση των υποχρεώσεων είναι πιο κοινωνικό πράμα. Για έναν άνθρωπο των στοχασμών σαν το Σικελιανό, ο ατομικισμός εκδηλώνεται σε σκέψη και σε γράψιμο.

Η εκτέλεση των έργων είναι συνήθως πράξη και κάθε σκέψη ή πράξη, αν την εξετάζεις βαθύτερα, είναι κοινωνική και όχι ατομική. Λοιπόν η λύση του προβλήματος είναι ότι άλλοι άνθρωποι έχουν από φυσικό τους για κέντρο βάρους τη σκέψη κι άλλοι την πράξη. Μα όλοι οι άνθρωποι είναι ένα ανακάτωμα από σκέψεις και πράξεις. Και για τους καλύτερους, η σκέψη φωτίζει την πράξη κι η πράξη τη σκέψη. Πρέπει να καλλιεργεί κανείς και τα δύο […]. Έμαθα ότι μόλις φύγαμε από τον Όσιο Λουκά*, το ελβετικό κορίτσι αγαπήθηκε με το Σικελιανό.

Ο Άγγελος Σικελιανός

Εδώ τελειώνουν τα όσα γράφει ο Ίων Δραγούμης για τον Σικελιανό στο ημερολόγιό του. Θα πρέπει τώρα να ερευνηθούν σε μεγαλύτερο βάθος κι έκταση τα κατάλοιπα των δύο αντρών, γιατί δεν αποκλείεται καθόλου να οδηγήσουν σε νέα, ακόμα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία για την ωραία —κι άγνωστη ως τώρα— φιλία τους.

*Στην εκδρομή στον Όσιο Λουκά, εκτός από τον Σικελιανό, το «ελβετικό κορίτσι» και τον Ίωνα Δραγούμη, είχε πάρει μέρος και ο αδελφός του τελευταίου Φίλιππος Δραγούμης, πατέρας του συνομιλητή μας Μάρκου Δραγούμη.

Τα ανωτέρω περιλαμβάνονταν σε δημοσίευμα των «Νέων» με ημερομηνία 19 Μαΐου 1981, που αφορούσε τη φιλική σχέση μεταξύ του Ίωνος Δραγούμη και του Άγγελου Σικελιανού.

Ο Μάρκος Δραγούμης, διακεκριμένος μουσικολόγος και ανιψιός του Ίωνος Δραγούμη, απεβίωσε στις 19 Ιανουαρίου 2023, σε ηλικία 89 ετών.

Ο Ίων Δραγούμης, διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης, γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου (2 με το παλαιό ημερολόγιο) 1878 και απεβίωσε δολοφονηθείς στις 31 Ιουλίου 1920.

Ακολουθήστε το newplanet09.gr στο Google News και στο instagram για να ενημερώνεστε για όλα τα τελευταία άρθρα μας.